Mondharmonica

Deze maand opent in de KBR (Koninklijke Bibliotheek), op een boogscheut van het MIM, de expo ‘Toots 100. The Sound of a Belgian Legend‘. Het is een tentoonstelling die het fenomenale parcours reconstrueert van de grootste jazzmondharmonicaspeler, Toots Thielemans (1922-2016), met veel muziek en documenten. Ze kwam tot stand door een vruchtbare samenwerking tussen de bibliotheek en het MIM, onderdeel van de Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis. Verscheidene muziekinstrumenten die deel uitmaken van de collecties van het MIM zijn te zien in de  expo, maar er zijn nog vele andere instrumenten te ontdekken in het museum, zoals deze bijzondere mondharmonica van Toots.

De mondharmonica is een instrument met doorslaande tongen. De fijne metalen lamellen worden vrije of doorslaande rieten of tongen genoemd, omdat ze vrij bewegen over hun as. In het geval van de harmonica beginnen ze te trillen door een luchtstroom die ontstaat door de adem van de speler. 

De eerste harmonica’s duiken op in Wenen in 1825, vooraleer ze Europa en de VS veroveren en daarna de rest van de wereld. Aanvankelijk worden ze artisanaal geproduceerd, maar later gebeurt dit industrieel, in het midden van de jaren 1920 worden er jaarlijks ongeveer 50 miljoen gemaakt. Eén van de belangrijkste producenten was de Duitse firma Hohner, opgericht in Trossingen in 1857. Zij zullen het kleine, goedkope instrument dat je makkelijk overal mee naar toe kan nemen, populariseren.

Er zijn twee belangrijke types, de diatonische en de chromatische harmonica. Om een visuele vergelijking te maken: de diatonische heeft enkel de witte toetsen van de piano, terwijl de  chromatische alle tonen kan spelen. De chromatische harmonica is eigenlijk een combinatie van twee diatonische harmonica’s die qua stemming een halve toon verschillen en in één behuizing zitten. Dankzij een schuifje aan de zijkant van het instrument kan de muzikant de harmonica selecteren die hij of zij wil spelen, op die manier liggen alle tonen binnen zijn/haar bereik. Slim!

De standaard chromatische harmonica heeft twaalf of vierkante gaten en heeft een bereik van drie octaven. Elk gat heeft vier tongen, twee die je kan spelen zonder het schuifje en twee waarbij je dat schuifje nodig hebt om ze te kunnen spelen, of je nu blaast of inhaleert. In het totaal zijn er dus 48 trillende tongetjes.

Toots Thielemans speelde steeds op een chromatische harmonica van Hohner, de Chromonica, hét referentiemodel van het merk. Ze kwam op de markt in 1925 en werd het best verkochte model ter wereld. Het exemplaar dat hier getoond wordt heeft een houten structuur vanbinnen, met kaders en tongen in messing en een behuizing van plexiglas waardoor je de binnenkant kan zien. De tongen worden manueel gestemd vooraleer de instrumenten de fabriek verlaten en vragen regelmatig onderhoud. Ze moeten bijvoorbeeld af en toe bijgestemd worden.

De firma Hohner zal nog twee andere jazz-georiënteerde chromatische harmonica’s maken met de signatuur van Toots, die gebaseerd zijn op de Chromonica: de Toots’ Hard Bopper, met een krachtige toon en de Toots’ Mellow Tone, met een warmere klank. Maar die zijn binnenkort in de expo in de KBR te zien!

Tekst: Géry Dumoulin