Theremin

De theremin is een elektronisch instrument en werd uitgevonden door de Russische ingenieur Lev Termen (1896-1993). Het instrument kende zijn première in 1920 en wordt vandaag algemeen beschouwd als het eerste elektronische instrument.

Om de theremin te bespelen raak je het instrument niet aan. Door de hand dichter en verder van de verticale antenne te bewegen, verander je de toonhoogte. De horizontale antenne dient om het volume te regelen. De theremin maakt gebruik van het heterodyne principe, wat betekent dat het hoorbaar signaal het resultaat is van het mixen van twee basisfrequenties. Bij de theremin zijn dat twee oscillatoren die een ultrasone (door de mens niet waar te nemen) klank produceren. De ene heeft een vaste toonhoogte, de andere is variabel (door middel van de hand van de muzikant). Wat we horen is het verschil tussen de twee basisfrequenties.

Vladimir Lenin zag potentieel in het instrument en stuurde Termen op ‘promotietour’ door Rusland. Om te tonen waartoe het communisme wetenschappelijk-technisch in staat was, mocht Termen zijn uitvinding ook in Engeland, Frankrijk en vooral Duitsland gaan demonstreren. In 1927 kwam Termen in New York terecht. Hij verbleef er tot 1938, het jaar waarin hij op mysterieuze wijze van de aardbol verdween.
Termen en zijn theremin konden in de VS rekenen op een trouwe schare fans. Niet alleen muzikanten en componisten, maar ook wetenschappers en zelfs de Amerikaanse overheid hadden interesse in enerzijds de technisch-muzikale mogelijkheden van de theremin, en anderzijds het potentieel van de ingenieur Termen. In opdracht van het Federal Bureau of Prisons bouwde Termen een metaaldetector voor de gevangeis van Alcatraz.       
In 1928 patenteerde Termen de theremin in de VS en verleende hij de commerciële productierechten voor het bouwen van het instrument aan de firma RCA. De torenhoge ambities werden niet ingevuld en het verhaal eindigde in een flop. Blijkbaar hielpen de marketingpraatjes van RCA niet om de theremin als een makkelijk te bespelen instrument aan de man te brengen. De muzikanten die de speeltechniek toen perfect beheersten, waren zeer dun gezaaid. We onthouden Lucie Bigelow Rosen, Samuel Hoffman en vooral Clara Rockmore, de protégé van Termen. Veel originele muziek voor theremin werd er voor de Tweede Wereldoorlog niet gecomponeerd. Het repertoire bestond vooral uit arrangementen van bekende klassieke werken, zoals "Le Cygne" van Camille Saint-Saëns.

Na Termens vertrek in 1938, verdween ook de interesse voor de theremin. Zijn streven om de theremin als een nieuw instrument in de kunstmuziek te lanceren, bleek ijdel. Maar het instrument verdween niet tussen de plooien van de geschiedenis. Dat we de theremin nu nog altijd bouwen en bespelen, is te danken aan twee muziekgenres waarin het instrument een revival beleefde na de Tweede Wereldoorlog: de film- en populaire muziek.

De theremin debuteerde in 1945 in de films "Spellbound" en "The Lost Weekend". In beide films werd de theremin gebruikt als de muzikale uitdrukking voor angst, stress en ‘verstoorde gemoedstoestanden’. Maar de meest hardnekkige associatie is die met outer space. De klanken van de theremin (en veel andere elektronische instrumenten) bleken ideaal om de oneindigheid van de ruimte, de (kwaadaardige) marsmannetjes, en vliegende UFO’s te evoqueren. “Rocketship X-M” (1950) was de eerste sci-fi film waarin een theremin te horen was. Daarna volgden onder andere nog "The Day The Earth Stood Still" (1951) en "It Came from Outer Space" (1953). De doorbraak in de popmuziek kwam er met "Good Vibrations" van The Beach Boys (1966). De eerlijkheid gebiedt ons wel te zeggen dat het hier gaat om een Electro-Theremin, gebouwd door Paul Tanner[1]. Later maakten onder andere ook Frank Zappa, Jimmy Page (Led Zeppelin), en Brian Jones (The Rolling Stones) gebruik van de theremin in hun muziek.

Het MIM bezit twee theremins. Het exemplaar met inventarisnummer 4331 (fig.1) werd gebouwd tussen 1957 en 1968, door een medewerker in de “Studio de Musique Électronique (de Bruxelles)”, alias “Studio Apelac”. De theremin werd samengesteld volgens de richtlijnen van de Duitser Joachim Winckelmann. In de reeks “Deutsche Radio-Bücherei” schreef Winckelmann in 1933 een 32 pagina’s lange handleiding over hoe je thuis jouw eigen theremin kon bouwen. De andere theremin (fig.2) werd gebouwd door de firma Big Briar, door Robert the godfather of the synthesizer Moog opgericht in 1978. Moog bouwde zijn eerste theremin op 15-jarige leeftijd en startte op zijn 19de zijn eerste bedrijfje, R.A. Moog Co. Aanvankelijk verkocht hij aparte onderdelen (als DHZ-pakketten), later ook volledig afgewerkte instrumenten.

Tekst: Wim Verhulst

[1] De electro-theremin leek qua timbre weliswaar op de theremin maar qua bouw was het instrument anders geconcipieerd. Aan de binnenkant van het instrument bevond zich een toonhoogteknop die met een touw aan een schuifregelaar (aan de buitenkant) was verbonden. Door de schuifregelaar te verplaatsen veranderde je de toonhoogte. De aanwezigheid van frets (zoals op de gitaar) maakte het gemakkelijker om de toonhoogtes juist te spelen.